Ένα βίντεο, πολλά ερωτήματα…

   Το συγκεκριμένο βίντεο μου το έστειλε φίλος από τη Νικόπολη και προέρχεται από το χωριό Τσάλγαν (το οποίο βρίσκεται στη Νικοπολίτικη επαρχία Αλούτζαρας, κοντά στα διοικητικά σύνορα με τη Χερίανα). Σύμφωνα με τον ίδιο, οι κάτοικοι παλαιότερα ήταν Αλεβίτες, αλλά σε άγνωστο χρόνο ασπάστηκαν το Σουνιτισμό. Στη συγκεκριμένη περιοχή, γνωρίζουμε ότι υπήρχαν πολλά αλεβίτικα χωριά, τα οποία όμως ήταν χριστιανικά και εξισλαμίστηκαν κατά το 16ο και 17ο αιώνα. Έτσι, μέχρι την ανταλλαγή, είχαν μείνει μόνο λίγα ρωμαίικα χωριά (όπως το Κάμισλι, το Αναστός, το Αλισίζ, το Καγιατζίκ κλπ).

   Στο βίντεο αυτό, με πραγματική έκπληξη βλέπω τους κατοίκους να γιορτάζουν την πρωτοχρονιά (στις 14 Ιανουαρίου, δηλαδή με το παλιό ημερολόγιο, όπως οι πρόγονοί μας). Είναι τα γνωστά σε όλους μας Καλαντάρια, τα οποία όμως ξέρουμε ότι διασώθηκαν κυρίως στις περιοχές όπου υπάρχουν ποντιόφωνοι (Τόνγια, Όφις, Τσάϊκαρα κλπ).
   Η έκπληξη γίνεται μεγαλύτερη όταν παρατηρούμε κάποιες λεπτομέρειες. Αρκετές από τις γηραιότερες γυναίκες, κάτω από τη μαντίλα, έχουν τον πατροπαράδοτο αλεβίτικο κεφαλόδεσμο. Οι τρεις άντρες που αναπαριστούν «νύφες», έχουν εμφανώς στον κεφαλόδεσμο την αλεβίτικη ταινία και μάλιστα ο ένας στο κόκκινο χρώμα. Οι ήρωες του δρώμενου είναι εντυπωσιακά ίδιοι: Ο αράπης, ο άρκος, ο γιατρός, η νύφη, ο γαμπρός, ο αστυνομικός κλπ.

   Παραθέτω απόσπασμα από το δάσκαλο Κυριάκο Γανωτίδη (Νικοπολίτης πρόσφυγας πρώτης γενιάς), ο οποίος περιγράφει το δρώμενο του καλανταρίσματος όπως το γνώριζε από την πατρίδα, στην ίδια περιοχή με το χωριό Τσάλγαν (Το Αλησάρ Νικοπόλεως – Καβάλα 1961):
   «Κατά την ημέραν της πρωτοχρονιάς περιήρχετο το καρναβάλι το χωρίον προηγούμενον από ένα ρακένδυτον επαίτην με κουδουνάκια εις την μέσην, όστις, ως προάγγελος του καρναβάλου συνεκέντρωνε κετέδες (αρτολάγανα) παραδίδων αυτούς εις ενδιάμεσα σπίτια δια να τους περισυλλέξουν αργότερον.
   Τα κυρίως πρόσωπα του καρναβάλου ήσαν:
   Ένας ασπροφορεμένος ιατρός με κρεμασμένον εις το αριστερόν του στήθος μεγάλο ωρολόγιον από κρομύδι και χρωματιστά εις διάφορα μπουκάλια νερά ως φάρμακα προς εξέτασιν και αποθεραπείαν του δήθεν ασθενούντος αρχηγού της οικογενείας, μετά την εξέτασιν και χορήγησιν του σχετικού φαρμάκου συνιστούσε αυστηράν δίαιταν και αποχήν αλμυρών, ξυνών και τηγανητών φαγητών.
   Από ένα μασκαρεμένον αράπην με κουδούνια επίσης εις την μέσην, έργον του οποίου ήτο με θύσσανον ανά χείρας να προφυλλάξη από τας ενοχλήσεις διαφόρων προσώπων ξένων πλην του ανδρός της, την ενδεδυμένην και σκεπασμένην εις το πρόσωπον με τζεμπέρ, σύζυγόν του. Αν και ο φύλαξ αυτής κατέβαλε κάθε προσπάθειαν αποτροπής πειρασμών, εν τούτοις, αι ενοχλήσεις δεν έπαυον, διότι ο αράπης ενώ εκυνηγούσε τον ένα παρουσιάζετο άλλος. Όποιον δε επρόφθανε και κτυπούσε με το θύσσανόν του, ως βαρέως τραυματισμένος έπιπτε κατά γης και αμέσως προσκαλούσε ότι μόνη αρμοδία να τον θεραπεύση ήτο η νύφη, η οποία αφού κατ΄ αρχάς τον μοιρολογούσε έλεγε κάτι τι εις το αυτί του και φυσώσα με τον πισινό της, τον ανεσήκωνε. Αυτή ήτο το τρίτον πρόσωπον του καρναβάλου.
   Ο σύζυγος της νύμφης που ήτο νεοπανδρεμμένος.
   Ένας καβαλάρης, το άλογον του οποίου εστερεώνετο εις την μέσην του διά δύο κοντών και απετελείτο από μίαν κάλτσαν γεμάτην με μαλλιά και ραμμένην επάνω εις ένα κόσκινον με τα χαλινάρια του ανά χείρας και το καμτσίκι, βοηθούσε και ούτος τον αράπην δια την προφύλαξιν της νύμφης από τας ενοχλήσεις της και έπαιζε τζιρίτι.
   Ούτω λοιπόν το καρναβάλι, περιερχόμενον κάθε οικίαν του χωριού με την συνοδείαν του αθανάτου κεμεντσέ (λύρας), εν ευθυμία, με χορούς και γλέντια, δια χαριτολογιών, προκαλούντων τον γέλωτα και την θυμηδίαν απάντων των συγκεντρωμένων».

   Η ομοιότητα της περιγραφής του αειμνήστου Κυριάκου Γανωτίδη, με όσα βλέπουμε στο βίντεο, πραγματικά συγκλονίζει. Η κατασκευή του «αλόγου», ο «αράπης», οι «νύφες» που έχουν σκεπασμένο ολόκληρο το πρόσωπο με «τζεμπέρ» κλπ, είναι στοιχεία που εντυπωσιάζουν.

   Δυστυχώς δεν έτυχε να επισκεφθώ μέχρι τώρα το συγκεκριμένο χωριό, αφού δεν είχαμε στοιχεία που να το συνδέουν με τη δική μας πολιτιστική κληρονομιά. Στο επόμενο ταξίδι θα προσπαθήσουμε να διασταυρώσουμε αυτές τις πρώτες πληροφορίες. Μέχρι τότε, εάν κάποιος γνωρίζει κάτι περισσότερο ή έχει διαφορετική εκτίμηση, παρακαλώ να με ενημερώσει.
   Εάν πιστοποιηθούν επί τόπου τα δεδομένα που έχουμε, θα αποδειχθεί για ακόμη μία φορά ότι υπάρχουν πολλά ακόμη να μάθουμε. Και όσο κάποιοι επιμένουν να επικεντρώνουν την προσοχή τους στην Τραπεζούντα, την Αμισό, την Κερασούντα και τα υπόλοιπα τουριστικού ενδιαφέροντος σύγχρονα αστικά κέντρα του Πόντου, απλά συνεχίζουν τα λάθη και τις παραλείψεις ερευνητών παλαιότερων δεκαετιών.

Νίκος Πετρίδης