Οι Μητροπόλεις του Πόντου στις αρχές του 20ου αιώνα

   Πολλές φορές έχω ακούσει συμπατριώτες που ενδιαφέρονται για την ιστορία των προγόνων και της πατρίδας μας, να έχουν ελλιπή πληροφόρηση για την εκκλησιαστική κατάσταση στον Πόντο και τα όρια των Μητροπόλεων. Αυτό είναι σημαντικό στοιχείο για κάποιον που μελετά την ιστορία ή θέλει να καταλήξει σε κάποια συμπεράσματα. Η εξήγηση είναι απλή. 

   Πέρα από τη διοικητική διαίρεση του Οθωμανικού κράτους σε Βιλαέτια, Σαντζάκια, Καζάδες και Ναχιάδες (θέμα στο οποίο θα επανέλθω πολύ σύντομα), για τους προγόνους μας αυτό που είχε αντίκτυπο σε σημαντικές στιγμές του βίου τους, ήταν η υπαγωγή του χωριού, της πόλης, της περιοχής τους, σε κάποια Μητρόπολη. 

   Με βάση τα «προνόμια» του Πατριαρχείου και τη διευθέτηση ουσιαστικών ζητημάτων διαβίωσης των μιλετιών στο πλαίσιο του κράτους,  η κάθε Μητρόπολη είχε αποκλειστικό λόγο σε υποθέσεις γάμων, κηδειών, βαπτίσεων, διαζυγίων, κληρονομιάς, λειτουργίας σχολείων, εκκλησιών κλπ. 

   Εκτός αυτού, ο κάθε Μητροπολίτης ήταν υπόλογος και αποκλειστικός υπεύθυνος για την προώθηση επίκαιρων θεμάτων (προσωπικών ή συλλογικών) στο Πατριαρχείο και από εκεί στην Κυβέρνηση. 

   Έτσι λοιπόν, οι κατά τόπους Μητροπολίτες σε διάφορες χρονικές περιόδους και ο κύκλος των άμεσων συνεργατών τους, είχαν πάντα σημαντικό μερίδιο ευθύνης στις αρνητικές εξελίξεις, αλλά και σημαντικό μερίδιο συνεισφοράς στις θετικές. 

   Με βάση αυτά τα δεδομένα και την παραδοχή ότι όλοι οι άνθρωποι δεν είναι ίδιοι, ούτε έχουν τις ίδιες ικανότητες, ήταν συχνό φαινόμενο μια ολόκληρη τοπική κοινωνία, μια ολόκληρη περιοχή, να έχει στενά συνδεδεμένη την τύχη της με τον εκάστοτε Μητροπολίτη, όχι μόνο σε πνευματικά, αλλά και σε κοινωνικά και εκπαιδευτικά ζητήματα. 

   Επίσης ήταν συχνό φαινόμενο οι διχόνοιες, οι διαμαρτυρίες και οι συγκρούσεις μέσα στην ίδια Μητρόπολη ή μεταξύ Μητροπολιτών για τα όρια της Επαρχίας τους. Οι αλλαγές ήταν συχνές, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες πριν την οριστική εκδίωξη των προγόνων μας από την πατρίδα, σημειώθηκαν πολύ λίγες και η κατάσταση είχε παγιωθεί σε μεγάλο βαθμό. 

   Με δεδομένο λοιπόν ότι για τους Ρωμιούς προγόνους μας, δεν είχε τόση σημασία σε ποιο Βιλαέτι ή Σαντζάκι ανήκε η περιοχή τους, αλλά σε ποια Μητρόπολη ανήκαν οι ίδιοι ως πρόσωπα, κοινότητα, οικισμός, θεωρώ ότι ο συγκεκριμένος χάρτης, ίσως λύσει απορίες πολλών συμπατριωτών για όσα έχουν ακούσει ή διαβάσει σχετικά με τη δήλωση καταγωγής των προπατόρων τους.

   Πρώτα να ξεκαθαρίσουμε λοιπόν, ότι τα όρια των Μητροπόλεων δεν συνέπιπταν υποχρεωτικά με τα κρατικά διοικητικά όρια. 

   Χοντρικά θα λέγαμε ότι οι «ποντιακές» Μητροπόλεις στις αρχές του 20ου αιώνα, ήταν επτά. Ας τις δούμε με τη σειρά, κατά ιεραρχική τάξη, σε πολύ γενικές γραμμές:

Η Μητρόπολη Αμασείας:

   Περιελάμβανε την περιοχή του Σαντζακίου Αμάσειας, της Αμισού, της Πάφρας, του Τεκέκιοϊ, της Σινώπης, του Αγιαντζίκ, της Χάβζας, του Βεζίρκιοπρου, του Καβάκ, του Λαδίκ, της Μερζιφούντας κλπ.

Η Μητρόπολη Νεοκαισαρείας και Κοτυώρων:

   Η μεγαλύτερη σε έκταση στον Πόντο. Περιελάμβανε τη Νεοκαισάρεια, την Τοκάτη, την Έρπαα, τα Κοτύωρα, την Οινόη, τη Φάτσα, το Ρεσαδιέ, την Έπεσα, τη Χαψάμανα, τις υπόλοιπες νότιες περιοχές των Κοτυώρων (χωρίς το Μεσουτιέ και την περιφέρειά του, ούτε τα χωριά στο Τσάμπασιν), το μεγαλύτερο μέρος των κεντρικών και βορειοδυτικών καζάδων της Σεβάστειας, την Κασταμονή, την Ποντοηράκλεια, την Ινέπολη, το Τσάγγιρι, την Τόσια κλπ.

Η Μητρόπολη Τραπεζούντος:

   Περιελάμβανε την Τραπεζούντα και τα σιμοχώρια της, το βορειότερο τέταρτο της Ματσούκας, την Τόνια, τα Πλάτανα, τη Γεμουρά, τα Σούρμενα, το Σαράχο, τον Όφη, τη Ριζούντα, τη Χόπα κλπ. Πιο δυτικά, είχε στη δικαιοδοσία της τα Κόραλλα, την Τρίπολη και την Κερασούντα, αλλά μόνο τις πόλεις, όχι τα χωριά της περιφέρειας. Την δε πόλη της Κερασούντας την έχασε το 1913, όταν την πήρε ο Μητροπολίτης Χαλδίας.

Η Μητρόπολη Χαλδίας και Κερασούντος:

   Κανονικά ονομαζόταν Χαλδίας και Χερροιάνων (η Σερίανα), αλλά η ονομασία παγιώθηκε όταν πήρε στη δικαιοδοσία της και την πόλη της Κερασούντας, το 1913 και μάλιστα ο τότε Μητροπολίτης Λαυρέντιος Χαριτάντης (ή Παπαδόπουλος), μετέφερε εκεί την έδρα του. 

   Στη Μητρόπολη ανήκαν ολόκληρες οι περιφέρειες και τα χωριά κάτω από τα Κόραλλα, την Τρίπολη (χωρίς τις δύο πόλεις, που ανήκαν στη Μητρόπολη Τραπεζούντος), η ενδοχώρα της Κερασούντας μέχρι το ύψος της Πράσαρης και πάνω από το Ντέρελι, το βόρειο μισό του καζά Πουλαντζάκης, η Κασσιόπη, η Έσπιε, η περιοχή του Τσαλ, του Τσαγράκ, των Κοτυλίων κλπ. 

   Από την περιοχή Αργυρούπολης ανήκε στη Μητρόπολη Χαλδίας το Κιουρτιούν, η Σερίανα, η Κρώμνη , η Ίμερα, η κεντρική περιοχή Αργυρούπολης, όχι όμως οι νοτιοανατολικές περιοχές του Σαντζακίου (δηλαδή όλο το Κελκίτ, το Λερίον, το Καρμούτ κλπ, τα οποία ανήκαν στη Μητρόπολη Θεοδοσιούπολης) ούτε η περιοχή της Σάντας (η οποία από το 1902 που επανασυστήθηκε η Μητρόπολη Ροδοπόλεως, εντάχθηκε σ` αυτήν).

   Επίσης, μετά από πολύχρονες διαμάχες και διεκδικήσεις, η Μητρόπολη Χαλδίας πέτυχε να διατηρήσει στη δικαιοδοσία της αρκετές περιοχές με μεταλλεία (όχι όλες όμως), στις οποίες είχαν μεταναστεύσει Αργυρουπολίτες Ρωμιοί και αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού αυτών των μεταναστών μεταλλωρύχων. 

   Αυτά τα μεταλλεία ήταν το Ακ-νταγ μαντέν και το Κεσκίν-μαντέν (στο βιλαέτι της Άγκυρας), το Χαλβά-μαντέν (στο βιλαέτι του Ερζερούμ), το Μπουγά-μαντέν ή Μπουλγάρ Μαντέν ή Μεταλλείον Ταύρου (στο βιλαέτι Ικονίου), το Άργανα-μαντέν (στο βιλαέτι του Ντιγιαρμπακίρ).    Δηλαδή η Μητρόπολη Χαλδίας είχε στη δικαιοδοσία της αρκετές περιοχές, οι οποίες βρίσκονταν στο μέσον των εδαφών άλλων Μητροπόλεων.

Η Μητρόπολη Κολωνίας και Νικοπόλεως:

   Κανονικά η ονομασία ήταν Επισκοπή Νικοπόλεως, αλλά όταν αποφασίστηκε σε Πατριαρχική Σύνοδο να αναβαθμιστεί σε Μητρόπολη, υπήρχε ήδη στην Ήπειρο η Μητρόπολη Νικοπόλεως και Πρεβέζης. Έτσι βρέθηκε η λύση, να βάλουν πρώτα το όνομα της, επίσης αρχαίας πόλης, Κολωνίας και μετά της Νικοπόλεως.

   Στη Μητρόπολη αυτή ανήκε η κεντρική περιοχή Νικοπόλεως (η Γαράσαρη), το Σούσεχρι, το Κοϊλά-χισάρ, η περιοχή του Μεσουτιέ (το νοτιότερο σημείο των Κοτυώρων), τα χωριά στο ονομαστό παρχάρι Τσάμπασιν, η περιοχή Κιρικίου (Γουρούχ) με την Κουλάκ-καγιά, η περιοχή του Επές μέχρι κάτω από τη Ζάρα, η βόρεια περιοχή του Κότσγκιρι Σεβάστειας (απ` όπου τα περισσότερα χωριά άδειασαν, αφού έφυγαν στα μέσα του 19ου αιώνα για την Τσάλκα της Γεωργίας κυρίως και όσοι έμειναν εξισλαμίστηκαν σχεδόν συνολικά), η περιοχή της Αλούτζαρας (με μερικά χωριά των Χερροιάνων Αργυρουπόλεως) και η περιοχή της Ρεφαγιάς Ερζιντζάν.

Η Μητρόπολη Ροδοπόλεως:

   Ιδρύθηκε το 1863 και παρέμεινε μέχρι το 1867. Επανασυστήθηκε το 1902 και περιελάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της Ματσούκας (εκτός από το βορειότερο που παρέμεινε στην Τραπεζούντα) και την περιοχή της Σάντας. Ο λόγος της ίδρυσης αυτής της Μητρόπολης, ήταν η παρουσία των τριών σπουδαίων αρχαίων και Σταυροπηγιακών Μονών, δηλαδή της Σουμελά, του Περιστερεώτα και του Βαζελώνος.

Μητρόπολη Θεοδοσιουπόλεως (Ερζερούμ):

   Ενώ όλες οι παραπάνω Μητροπόλεις ανήκαν στο Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης, η Μητρόπολη Θεοδοσιουπόλεως ανήκε στο Πατριαρχείο Αντιοχείας (όπως και οι νοτιότερες μητροπόλεις Άμιδας (Ντιγιαρμπακίρ), Ταρσού και Αδάνων, Ειρηνουπόλεως (με τις περιοχές Κοζάν και Μαράς), Χαλεπίου, Σελευκείας.

   Δυστυχώς η περιοχή του Ερζερούμ άδειασε από ελληνορθόδοξο πληθυσμό μετά το ρωσοτουρκικό πόλεμο το 1828 (με κύρια κατεύθυνση την Τσάλκα στη Γεωργία) και αρκετοί ακόμα μετά από παρόμοιους πολέμους το 1856 και το 1878. 

   Έτσι η Μητρόπολη Θεοδοσιούπολης έμεινε με ελληνορθόδοξο πληθυσμό κυρίως στην Μπαϊπούρτη, στο Λερίον, το Καρμούτ και το Κελκίτ Αργυρουπόλεως (όπως αναφέραμε παραπάνω), μετρημένα χωριά στο Ερζιντζάν, στο κέντρο του Ερζερούμ και μικρό αριθμό πιστών μέσα στην πόλη. 

   Άλλωστε είχε χάσει από το 1878 τις περιοχές του Όλτυ, του Ναριμάν, του Καρς και του Αρνταχάν, όπου κατέφυγαν πολλοί μετανάστες Πόντιοι, μετά την προσάρτησή τους στη Ρωσική Αυτοκρατορία.

Εκκλησιαστικές Επαρχίες Καρς και Αρνταχάν:

   Είναι οι περιοχές που αναφέραμε ανωτέρω. Αυτές αποτέλεσαν το Κυβερνείο Καυκάσου και τα δεκάδες ελληνορθόδοξα χωριά που δημιουργήθηκαν από Πόντιους μετανάστες, υπήχθησαν πνευματικά στην Αρχιεπισκοπή Γεωργίας (αφού το Πατριαρχείο Μόσχας είχε καταργηθεί από τον Τσάρο Νικόλαο και όλες οι Μητροπόλεις και Επισκοπές της Ρωσίας είχαν άμεση πνευματική σύνδεση με το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης).

Μητρόπολη Νικομηδείας

Κάνουμε ιδιαίτερη αναφορά σ` αυτή τη Μητρόπολη, διότι εκεί υπάγεται ο καζάς του Ατάπαζαρ. Και στο στο κέντρο, αλλά κυρίως στο βορειοανατολικό άκρο του σαντζακιού (στην περιοχή Καρασού), υπήρχε μια εικοσάδα χωριών με κατοίκους μετανάστες Πόντιους, από τα τέλη του 19ου αιώνα.

Αυτά προς το παρόν και ελπίζω να ήταν ενδιαφέροντα για όποιον επιθυμεί να μάθει λίγο περισσότερα πράγματα για την προγονική μας πατρίδα.

Εάν υπάρχουν διαφωνίες σε κάποια σημεία, πολύ ευχαρίστως να τις συζητήσουμε και να διορθώσουμε πιθανές αβλεψίες ή παρανοήσεις.

Νίκος Πετρίδης